‘Ik heb altijd de drang naar vrijheid’

Vrijheid betekent voor iedereen wat anders. Voor de ene is het niet opgesloten zitten, terwijl het voor de ander weer een hele andere betekenis heeft, bijvoorbeeld mogen gaan en staan waar je zou willen. Vrijheid is ook zeker niet van zelf sprekend. Helaas zijn er zelf in deze tijd nog te veel landen waarbij er veel corruptie is, vrije pers niet toegestaan is en veel mensen in gevangenschap genomen worden als ze zichzelf willen uitdrukken of tegen de ideeën van de overheid ingaan. Dit zijn allemaal voorbeelden van onvrijheid. Wij in Nederland hebben het zeker erg goed als je naar de rest van de wereld kijkt, ook al zou je daar misschien niet bij stilstaan. Zo hebben wij vrijheid van meningsuiting, weinig corruptie en ga maar zo door.

Na ons interview met Heleen zagen wij weer in hoeveel  vrijheid wij eigenlijk hebben in Nederland en dat wij ook in een hele fijne omgeving mogen opgroeien en leven. Dit kan niet gezegd worden over de hele wereld en daarom mogen wij hier zeker blij mee zijn.

Heleen

Heleen Smit is een gelukkige vrouw die nu sinds 1946 in Nederland woont. Heleen woont nu op zichzelf nadat haar man is overleden. Ze geeft als gast les op verschillende scholen waarbij ze vertelt hoe het is om als kind de oorlog mee te hebben gemaakt. Ook zit ze in clubs zoals de leesclub.

Maar Heleen woonde niet altijd in Nederland. Ze is geboren in Nederlands-Indië en is daar ook opgegroeid. In dit verslag wordt Heleens verhaal verteld.

Voorgeschiedenis

Mijn vader was leraar in Nederland, was getrouwd, maar had een rommelig huwelijk. Hij werd uitgezonden naar Nederlands-Indië om daar les te geven door de Nederlandse regering. Ze kenden daar niemand en op een gegeven moment besloten ze te scheiden.

Mijn moeder kwam ook uit Nederland en werkte als secretaresse in een firmabedrijf op Nederlands-Indië. Hier hebben ze elkaar ontmoet.

Heleen is geboren in Batavia (Jakarta) in 1933.

De bezetting

Omdat Heleen tien was merkte ze niet heel veel van de aankomende oorlog en stond ze er ook niet echt bij stil. Maar op een dag zag ze dat haar ouders de hele tijd intensief naar de radio aan het luisteren waren. Haar moeder kreeg les in vrachtwagens besturen zodat zij het leger eventueel zou kunnen vervoeren. Haar vader werd stadswachter. Dit hield in dat hij de stad zou helpen te verdedigen.

“Je kon echt merken dat Indië zich aan het voorbereiden was op de oorlog…”

“Een stoet van kleine Japanse mannetjes op fietsjes met niks anders aan dan een schaamlapje die binnenkwamen.”

Dat vond ik toch wel raar en iets wonderbaarlijks, vertelde Heleen. Hierbij was Nederlands-Indië bezet.

Voordat ze het wisten kreeg haar vader het bericht zich te moeten melden. Alle mannen verdwenen uit het dorp.

De reis

Heleen heeft in 3 kampen gezeten, waarvan de eerste een afgesloten woonwijk was, de tweede een school en de derde waren rieten huisjes.

In de afgesloten woonwijk woonde Heleen samen met haar moeder en een andere moeder met haar 2 kinderen in een garage. Na een aantal maanden werden ze gedeporteerd naar een ander kamp. Dit werd gedaan door middel van een geblindeerde trein.

“Nu moet je je voorstellen dat deze trein een stoomtrein was en er was vuur nodig en hierom moest er om de zoveel tijd gestopt worden zodat er hout kon worden gehakt. Hierdoor duurde de reis ontzettend lang. Het was verschrikkelijk om te zien hoe vies het hier was en hoeveel mensen zich moesten begeven in zo’n kleine ruimte.”  

In het tweede kamp kreeg iedereen heel weinig ruimte en werden ziektes snel verspreid. Haar moeder werd ook heel ziek en Heleen had het hier erg moeilijk mee. Ze was eenmaal nog maar 10 en vond het bedrukkend dat er zo veel verantwoordelijkheid op haar lag.

“Ik wilde graag spelen en ik wilde dat mijn moeder beter was, want anders zou ik helemaal alleen zijn. Ik was heel bang dat ze dood ging.”

Er was heel veel honger. ‘s Ochtends kregen ze een papje dat leek op behanglijm, het was een beetje glazig, van tapiocameel gemaakt, er zat weinig voeding in en het was smakeloos. In de middag kregen we rijst een klein kopje met een beetje groente en soms tempé en s ‘avonds een sneetje brood of maïskorrels die niet te verteren waren.

Na ongeveer een jaar in dit kamp te hebben gezeten gingen Heleen en haar moeder lopend naar een kamp met rieten huisjes. Dit was in Semarang en hier kreeg Heleen dysenterie.

Jappenhaat

Iedereen moest s’ ochtends op appel. Dit was een riedeltje van buigen en rechtop staan. Maar als dit niet goed genoeg gedaan werd, werd er geslagen.

“Ik heb 1 keer gezien dat een vrouw helemaal gek geslagen werd, want je moest kijken naar de vrouwen die geslagen werden. Ik wist dat ik de Jappen haatte.”

Bevrijding?

In augustus 1945 in een kamp in Semarang, lag Heleen op een matje met de ziekte dysenterie. Er vlogen vliegtuigen over en er werden pamfletten in de kleuren rood, wit, blauw naar beneden gestrooid. Nederlands-Indië was bevrijd.

Heleen en haar moeder hoorde dat Heleens vader nog leefde en waren buiten zichzelf van geluk. Maar ze mochten het kamp niet verlaten omdat het op straat nog te gevaarlijk was. Er waren allerlei groepen ontstaan die vochten voor de onafhankelijkheid van Nederlands-Indië. Niemand was veilig.

Hereniging

Het Rode Kruis kwam en Heleen en haar moeder vlogen naar Bandung, waar haar vader zat. Hier kreeg ze kort les van haar vader omdat Heleen een enorme leerachterstand had. Dit zou later in haar leven nog veel dingen moeilijk maken.

In 1946 vertrok het hele gezin naar Nederland. Ze kregen goedkope, maar iets warmere kleding in Egypte.

Nederland

Heleen kwam in groep 7 terecht, terwijl zij 13 was. Ze werd gepest omdat ze anders was en omdat ze een enorme leerachterstand had. Heleen vond het lastig hiermee om te gaan en dat is ook iets wat ze wil doorgeven aan leerlingen als zij gastlessen geeft.

“Ik vind dat het nodig is dat kinderen weten hoe het is voor een kind om in een kamp te leven. Maar ik leg vooral het accent op het aankomen in Nederland. Ik vind het namelijk ontzettend belangrijk dat een kind zich geaccepteerd voelt en dat het niet uitmaakt waar je vandaan komt. Ik wil niet dat kinderen hoeven zeggen dat de Nederlandse kinderen rotkinderen zijn. Net zoals ik dat zei. Er zijn namelijk veel kinderen die nu in dezelfde situatie zitten net zoals ik toen.”

Terugblik

Wij vroegen Heleen wat zij van deze ervaring heeft geleerd en of ze daar nog moeite mee heeft. Ze antwoordde dat ze geleerd heeft om te overleven en dat je jezelf niet zo snel moet laten terneerslaan. Sterk blijven en oplossingen zoeken.

Problemen of trauma’s had ze niet, maar ze zei wel dat ze toen ze terug was gegaan dat ze het deel van haar leven in Indië eindelijk toeliet en het omarmde.

Vrijheid

Vrijheid is iets wat voor iedereen anders is. Het kan letterlijk zijn, zoals vast zitten of gevangen zitten, maar ook mentaal. De vrijheid van meningsuiting, de vrijheid om te denken wat je wil, de vrijheid om niet altijd bang te hoeven zijn of de vrijheid om te zijn wie je wil zijn.

Er zijn zo veel manieren om vrijheid te definiëren. Heleen had een mooie manier van hoe zij vrijheid zag:

“Het gaat om het gevoel wat je hebt, je kan je zelf ook vrij denken. Ik heb in het ziekenhuis gelegen en ik kon niks, maar ik dacht: ‘ ik ben toch vrij’. Want ik kan zeggen wat ik wil en denken wat ik wil dus ik ben toch vrij. Je kan zelf beslissen over wat je doet en wil.”

Afsluiting

Graag willen wij Heleen Smit ontzettend bedanken dat zij met ons wilde samenwerken aan dit ongelooflijke inspirerende project, waarvan wij dankbaar zijn dat we hier een deel van mochten uitmaken. De verhalen om van een ooggetuige mee te krijgen zijn fenomenaal en laten je soms dingen zien van een ander perspectief. Het is belangrijk om er soms bij stil te staan hoe het leven er voor elk individu anders uit kan zien. Na het interview met Heleen zagen wij weer in hoeveel vrijheid wij eigenlijk hebben in Nederland en dat wij ook in een hele fijne omgeving mogen opgroeien en leven.

Verder bedanken we Bevrijdingspop om ons, leerlingen, een inzicht te geven in het leven van iemand die niet alle privileges heeft zoals wij die hebben in Nederland.

Interview: Femke & Luna
Foto’s: Edward Draijer | EGD Fotografie | www.egdfotografie.nl